सोम सूक्त
(१)सोमस्य धारा पवते नृचक्षस
ऋतेण
देवान्हवते दिवस्परि
ब्रहस्पते रवथेना
वि दिद्युते
समुद्रासो न सवनानि दिव्यषु ।
पदपाठ- सोमस्य
। धारा । पवते । नृचक्षस ।
ऋतेण । देवान् । हवते । दिवः । परि ।
ब्रहस्पते । रवथेन
। वि
। दिद्युते ।
समुद्रासो । न । सवनानि
। दिव्यषु ।
अर्थ- इसके
ऋषि श्री भारद्वाज वसु, छन्द जगति तथा देवता
पवमान सोम है ।
मनुष्य जाति को देखनेवाले सोम की धारा बहती है । यह यज्ञ के द्वारा आश्रय
के ऊपर (रहनेवाले ) देवताओं को बुलाता है । बृहस्पति की गर्जन से यह चमकता है ।(प्रातरादि)
सवन (पृथ्वी ) को नदियों की तरह व्याप्त कर रहे है ।
व्याख्या- १ .रवथेना – छान्दसि दीर्घत्व
२ हवते , पवते , दिव्यषु , विद्युते - तिड़्तिड़
इति सर्वानुदात्त ।
३ बृहस्पते
- वतस्यव्यादि गण की धातु अर्थात् दो उदात्त ।
४ समुद्रास - वैदिक
रुप
५ सवनानि -
सव् + ल्युट ।
(२) यं त्वा
वाजिन्नहन्या अभ्यनूषता-
योहनं योनिमा
रोहसि द्युमान्
मद्योनामायु; प्रतिरन्महि
श्रय
इन्द्रस्य सोम पवसे नृषा मद ।
पदपाठ -
यम् । त्वा । वाजिन् । अहन्या । अभि
। अनूषत् । अयः ।
हवम् । योनिम्
। आ। रोहसि । द्युमान्
। मघोनाम् ।
आयुः । प्रतिरन् । अहि । श्रय । इन्द्रसि
। सोम । पवसे ।नृषा । मद ।
अर्थ- हे अन्न देने वाले , जिस तुमको गाये स्तुति करती है , (वह) प्रकाशमान (तुम) स्वरणमय
हाथ द्वारा निर्मित स्थान पर बढ़ते हो ।
उदार दानियों की आयु तथा (उनके) महान यश
को बढाते हुवे , हे सोम इन्द्र के लिये
शक्तिशाली और मदकारक (पेय) तुम बहते हो ।
व्याख्या- अहन्या -
पहले से गोवथ की बात नही हो सकती ।
सोम , वाजिन् - आमंत्रितस्य
च आष्टमिकम् ।
अभ्यूषन् - यद्वृत्तान्नित्यम् ।
रोहसि – तिड़ तिड़ ।
अयोहतं - छन्दोनुसार पठ्यते ।
(३)एन्द्रस्य कुक्षा पवते मदिन्तम्
ऊर्जम् वसानः श्रवसे
सुमड़्गलः
प्रत्यड़ स
विल्वा भुवनाभि पप्रथे
क्रीड़न्हरिरत्यः स्यन्दे वृथा ।
पदपाठ
- आ। इन्द्रस्य । कुक्षा । पवते । मदिन्ड़्तमः
।
ऊर्जम् । वसान ।
श्रवसे । सुड़्मड़्गलः ।
प्रत्यड़ । सः । विल्वा । भुवना । अभि
। पप्रथे ।
क्रीड़ेन् । हरि । अत्यः । स्यन्दते
। वृथा ।
अर्थ- अत्यधिक आनन्दित करनेवाला मड़्गलदायी (सोम) शक्ति से आवेष्टित होता हुवा अन्न
को
पचाने के लिये इन्द्र के पेट में बहता है
। उसने सम्पूर्ण प्राणियों की ओर (अपने को )
फैलाता है । (वेदी पर ) खेलता हुवा , हरे वर्णवाला शीघ्रगामी
(सोम) बह रहा है ।
व्याख्या- कुक्षौ का वैदिक रुप हुवा ।
श्रवस - यज्ञ ,
अन्न ।
मदिन्तम् - णिजन्त रुप , अर्थ- मदकारक
पप्रथे – पवते , स्यन्दते – तिड़् तिड़्
इति सर्वानुदात्त ।
वसान् – वस् + शानच ।
सुमड़्गल ; - नन् सुभ्याम् ।
कुक्षा – सप्तम्यन्त पद (वैदिक रुप )
क्रीड़्न् – डकारस्य लकारः
स्वरमध्यम ड्
> ल ।ठ > लट्
।
अतः ड् के स्थान पर ल होगा ।
(४)तं त्वा देवेभ्यो मधुमत्तमं
नर ;
सहस्त्रधारं दुहते
दश क्षिप
नृभि
सोम प्रच्युतो ग्रावभि सुतो
विश्वान्देवाँ आ पवस्वा सहस्त्रजित्
।
पदपाठ
- तम् । त्वा । देवेभ्यः ।
मधुमत् तमम् । नरः ।
सहस्त्र
धारम् । दुहते । दश । क्षिप
। नृभि ।
सोम । प्रच्युत् । ग्रावभि ।
सुतः । विश्वान् ।
देवान् । आ
। पवस्व ; । सहस्त्रजित्
।
अर्थ- उस अत्यधिक मधु से पूर्ण सहस्त्र धारा वाले तुमको मनुष्य
तथा दश अड़्गुलिया
देवताओं के लिये दुहती है । हे हजारों
को जीतने वाले सोम , मनुष्यों द्वारा लाये
गये
पत्थरों से पीसे गये (तुम) सम्पूर्ण देवताओं
के पास बहो ।
व्याख्या
- सहस्त्रजित् , सोम -
आमंत्रितस्य च आष्टमिकम् ।
देवाँ - वैदिक संधि ।
पवस्व , दुहते – तिड़ तिड़ इति सर्वानुदात्त ।
प्रच्युत् - प्र
+ च्यु + क्त ।
(५)तं त्वा हस्तिनो मधुमन्तमद्रिभि –
दुहन्त्यप्सु वृषभ
दश क्षिप
इन्द्र
सोम मादयन्दैव्यं जनं
सिन्धोरिवोर्मि पवमानो
अर्षसि
पदपाठ- तम् । त्वा । हस्तिन । मधुमन्तम्
।
अद्रिभि । दुहन्ति । अप्सु । वृषभं
। दश । क्षिपः ।
इन्द्रम् । सोम । मादयन् । दैव्यम् । जनम् । सिन्धोर इव । ऊर्मि ; ।
पवमान् । अर्षसि
।
अर्थ
- कुशल व्यक्ति को दश अंगुलिया उस अत्यधिक मधु से पूर्ण शक्तिशाली
तुमको
पत्थरों से पानी में दुहती है । हे सोम
, इन्द्र को तथा स्वर्गीय जनों को आनन्दित
करते हुवे छलनी से निकलकर नदी की धारा की तरह तेजी से बहते
हो ।
व्याख्या
- मादयन् - मद + णिच्
+ शतृ
पवमान् - पव + शानच्
हस्तिनः + कुशल
सोम - आमंत्रितस्य च आष्टमिकम् ।
Comments
Post a Comment